Dân ca quan họ trong đời sống người Kinh Bắc
“Quan họ gọi lúa trổ đòng
Gọi thuyền đón bạn xuôi dòng sông mơ
Gọi Trăng soi tỏ đôi bờ
Gọi trầu cánh Phượng vào thơ tỏ tình”
Quan Họ có một ấn tượng mạnh mẽ với bất cứ ai đã nghe một lần, từ những liền anh liền chị với phong thái rất “quan họ”, những câu hát ngọt ngào trữ tình ngân vang. Dù bất cứ ai khi một lần nghe quan họ đều như được sống lại khoảng khắc yên bình xứ Kinh Bắc Xưa. Cái hồn trong mỗi câu thơ cùng không gian văn hóa làm nên thương hiệu Quan Họ Kinh Bắc.
Nếu Quan Họ Bắc Ninh được UNESCO công nhận là di sản văn hóa thế giới thì Bắc Giang lại là nguồn gốc, nơi sản sinh ra loại hình nghệ thuật truyền thống dân tộc.
Và dù ai đi đâu về đâu, hình ảnh “cây đa giếng nước, mái đình” là hình ảnh luôn khắc ghi trong trái tim của bao người xa xứ, nghe giọng hát ngọt ngào bên dòng sông Cầu cổ tích ngân vang. Người dân Kinh Bắc lớn lên trong tiếng ru của mẹ, lời ca của bà, câu hát Quan họ tình tứ ngấm sâu vào máu thịt mỗi người con đất Kinh Bắc chúng tôi. Người ta bảo rằng, trẻ con sinh ra và lớn lên ở đất Kinh Bắc “ngấm” chất Quan họ từ trong bụng mẹ để rồi đi xa lại vương vấn nhớ thương vùng đất mà thơ nhạc đã ngợi ca là miền quê “Gió đưa tiếng hát thuyền quyên/ Dịu dàng lúng liếng chiều siêng hoa hờn”
Nhắc đến Kinh Bắc là ai cũng nhớ đến những làn điệu dân ca Quan họ ngọt ngào tình tứ. Quan họ là những làn điệu dân ca được hình thành và phát triển ở vùng đất gắn liền với nền văn minh lúa nước sông Hồng của đồng bằng Bắc Bộ từ nghìn đời nay,tập trung ở vùng văn hóa Kinh Bắc – mà trọng tâm là 2 tỉnh Bắc Giang và Bắc Ninh. 49 làng Quan họ xưa tập trung ở các huyện Yên Phong, Từ Sơn, Tiên Du, thành phố Bắc Ninh… (Quan họ bờ Nam sông Cầu thuộc tỉnh Bắc Ninh), và các huyện Việt Yên, Yên Dũng, Hiệp Hòa…(còn gọi là Quan họ bờ Bắc sông Cầu thuộc tỉnh Bắc Giang). Bởi vậy mà người Quan họ có câu hát:
Sông Cầu nước chảy lơ thơ
Đôi ta thương nhớ bao giờ cho nguôi
Câu Quan họ “ngấm” vào máu thịt những người con Kinh Bắc trong cả bữa ăn, giấc ngủ, theo trẻ thơ cả khi đến lớp, khi ra đồng chăn trâu, thả diều, thổi sáo… Người Quan họ từ đời này qua đời khác cha truyền con nối. Ông bà hát thì con cháu học theo. Ai đã trót bị “ngấm” Quan họ vào người thì sẽ vương vấn suốt cả cuộc đời mãi không thôi. Về Kinh Bắc bây giờ không khó để được nghe người Quan họ hát câu dân ca. Phong trào người người hát Quan họ, nhà nhà hát Quan họ phát triển trong từng làng xã, từng thôn xóm, góc phố. Trẻ em lên ba lên năm dẫu chưa thuộc mặt chữ song đã có thể hát được những làn điệu dễ nhớ dễ thuộc như: “Cây trúc xinh”, “Vào chùa”, “Trên rừng 36 thứ chim”, “Trống cơm”… Bởi Quan Họ là hình thức nghệ thuật dân gian truyền thống được lưu từ đời này qua đời khác qua hình thức truyền miệng. Những câu hát “làng quan họ quê tôi. Tháng giêng múa hát hội. Những đêm trăng hát gọi. Con sông Cầu làng bao xanh” cứ thế nôi lớn tâm hồn những đứa trẻ. Và chính những tháng ngày sống trong môi trường quan họ, được thấm nhuần lời ca, mà dù chỉ cần cất lên lời ca, cùng mang âm hưởng, giai điệu quê nhà. Trong làng trong phố, nhà ai có đám cưới, đám hỷ là lại mời các liền anh liền chị đến biểu diễn hát mừng đến tận thâu đêm. Cũng bởi vậy mà đời sống của các anh chị em nghệ sĩ Quan họ bây giờ đã được cải thiện hơn nhiều so với xưa. Họ hoàn toàn sống được với nghề của mình bằng một niềm đam mê cháy bỏng câu dân ca quê mẹ.
Về xứ Kinh Bắc xưa, du khách bốn phương một lần đến hội Lim, một lần về làng Diềm thăm đền Vua Bà thờ Thủy tổ Quan họ đều không khỏi bồi hồi trước những anh Hai áo the khăn xếp, xao xuyến trước những chị Hai duyên dáng trong tà áo tứ thân với khăn mỏ quạ và chiếc nón ba tầm.
“Chén rượu ngọt chủ mời khách tới
Tiễn người về hẹn đợi mùa sau
Hội Lim lại gặp mời trầu
Cho duyên thêm thắm cho cau thêm nồng.”
Ngày xưa các cụ nhà ta không gọi là đi “hát Quan Họ” mà các cụ gọi là “ca Quan Họ”, đi ”’chơi Quan họ”’:
“Dập dìu liền chị liền anh
Bắc Ninh tình lắm, anh càng tình hơn
Có anh em biết dỗi hờn
Bên em anh mới tỏ tường chữ “Yêu”
Theo kinh nghiệm du lịch Bắc Giang, cho đến nay đã có khoảng trên dưới 200 bài Quan họ đã được ký âm. Các bài Quan họ được giới thiệu mới chỉ là một phần trong kho tàng dân ca bao gồm hàng trăm bài Quan họ cổ đã được nghệ nhân ở các làng Quan họ biểu diễn, lưu truyền cho hậu thế.
Điều đặc biêt, quan họ không có nhạc đệm, chỉ các các liền anh, liền chị hát đối đáp với nhau trong không gian văn hóa sông nước, đình chùa.
Ngày nay, theo nhịp sống của thời đại, Quan họ phát triển thêm hình thức biểu diễn trên sân khấu, tức là Quan họ mới, có kèm theo nhạc đệm để hỗ trợ tiết tấu cho bài hát, song các nghệ sĩ Quan họ đa phần cũng chỉ dùng đến nhạc cụ dân tộc như: trống, phách, sáo trúc, đàn bầu… để giữ được “hồn” của dân ca chứ ít khi dùng đến sự hỗ trợ của nhạc cụ điện tử tân nhạc. Quan họ mới luôn có khán thính giả, người hát giao lưu, truyền tải thông điệp của từng làn điệu tới người nghe chứ không chỉ dừng lại là tình cảm giữa bạn hát với nhau. Quan họ mới không còn nằm ở không gian làng xã mà đã vươn ra xa ở nhiều nơi, đến với nhiều thính giả ở các quốc gia trên thế giới.
Nói đến kết chạ trong quan họ, đây là một điều thú vị. Các làng đã kết chạ anh chạ em cùng nhau, cũng có nơi gọi là kết ước, ăn giải thường coi nhau là người một nhà. Vào dịp có hội lễ, chạ anh chạ em thường mời nhau sang dự hội. Khi đi dự hội như vậy, ngoài các vị “nóc dân đầu xã” thì Quan họ hai làng cũng mời nhau sang ca vui ở hội hoặc ca những canh hát thâu đêm trong nhà. Theo tục lệ, các bọn Quan Họ khi đã kết chạ Quan họ với nhau thì trai gái, liền anh liền chị của 2 làng đó không được nên duyên chồng vợ để giữ trọn sự thanh khiết, trong sáng cho câu hát Quan họ.
Trong văn hóa người quan họ, miếng trầu cánh phượng như một lời mời thể hiện sự mến khách của gia chủ:
Miếng trầu cánh phượng em têm
Ăn vào say mãi đến mềm ruột gan
Bao giờ lại hẹn nhau sang
Để ta thiếp thiếp chàng chàng có nhau
Về mời rượu, người Quan Họ lại nói:
Tay tiên chuốc chén rượu đào
Đổ đi thời tiếc, uống vào thời say
Trong giao tiếp phải lịch thiệp, tao nhã thể hiện ra bằng câu nói vừa thực thà, dân dã vừa giàu chất văn chương, thi ca. Vì thế, khi mời khách xơi cơm, từng thành viên trong “bọn” Quan họ chủ đều phải lần lượt có lời mời, từ chị Hai tới chị Sáu (hoặc từ anh Hai đến anh Sáu) chứ không phải chỉ là cử đại diện mời. Lời mời cơm cũng phải rất lịch thiệp kiểu như: “… Năm mới, tháng xuân, đương Quan họ liền anh (hoặc liền chị) không chê làng nước chúng em nghèo mà sang chơi. Chúng em sắm bữa cơm quê, gọi là mâm đan, bát đàn… Đầu mâm đĩa muối, cuối mâm đĩa gừng, xin mời đương Quan họ người nâng bát, dựng đũa xơi thật nhiệt tình cho chúng em mừng ạ!”.
Khi giã bạn, bịn rịn lưu luyến
“Anh nghe, cho lòng thêm bối rối/ Ngỡ trăng, trăng soi tỏ nỗi lòng, lòng anh say/ Gió vờn theo ánh trăng soi, câu quan họ đậm đà trên môi/ Thấy niềm vui cứ sinh sôi, câu quan họ đậm đà trên môi
Chơi vơi giọng em đưa nôi Ngắm trăng lên trên cánh đồng vàng
Bến sông xưa con đò vẫn đợ/ Bóng ai in trên dòng sông trăng/ Có nghe em ca lời giã bạn Cháy lên lời trao duyên”
Tình nghĩa ở cái “hữu duyên” trong mỗi “bọn” Quan họ ấy thật mãnh liệt, dù cách xa mấy họ cũng tìm đến tận nơi để hát giao duyên và “chơi Quan họ” với nhau:
Chơi cho nước Hán sang Hồ
Nước Tần sang Sở, nước Ngô sang Lào
Chơi cho chín trận mưa rào
Một trăm trái núi lọt vào trôn kim
Chơi cho bong bóng thì chìm
Đá bia thì nổi, gỗ lim mập mờ
Chơi cho bể cạn sông khô
Căng buồm xuôi gió Hán- Hồ gặp nhau
Chơi cho sông Lục sáu đầu
Cạn sông hết nước, giống mầu giữa sông
Chơi cho con ốc có sừng
Con lươn có vẩy mới ngừng đi chơi
Về Kinh Bắc, xơi một chén trà mạn hảo, thưởng thức một miếng trầu têm cánh phượng, uống chén rượu làng Vân… nghe kể chuyện Thái tổ Lý Công Uẩn, Nguyên Phi Ỷ Lan, chuyện “hùm thiêng Yên Thế” Hoàng Hoa Thám… cũng đủ níu chân bao khách lữ hành đi ngang qua miền Quan họ.
Cả một vùng quần thể văn hiến Kinh Bắc với: chùa Dâu, chùa Phật Tích, chùa Bổ Đà, đền thờ Lý Bát Đế, đền Bà Chúa Kho, lăng Kinh Dương Vương, thành Luy Lâu… Những món ăn ẩm thực dân dã như: bánh đa Kế, bánh Phu Thê Đình Bảng, bánh đúc lạc Đình Tổ, bánh Khúc làng Diềm, nem Bùi Thuận Thành, mì Chũ… qua đôi bàn tay chế biến khéo léo của những cô gái Quan họ đã trở thành thứ đặc sản ẩm thực, làm lòng người xa xứ không khỏi bồi hồi nhớ về hương vị thanh đạm nơi quê hương.
Kinh Bắc không quá ồn ào, hối hả, tấp nập như Hà Nội, Sài Gòn nhưng cũng không quá vắng vẻ, tĩnh lặng… Cái cảm giác huyên náo đủ để con người ta cảm thấy muốn lắng mình trong những cung bậc xúc cảm của cuộc sống đời thường, đủ cho những ai đã từng có lần đến rồi đi vẫn mong chờ một khoảng lặng để nghĩ về những ngày đã qua ở miền Quan họ hiếu khách này.
Về du lịch Bắc Giang, qua làng cổ Thổ Hà bên dòng sông cầu, vào ngày hội, những câu hát mượt mà, trữ tình cứ ngân vang làm bao người say đắm.
“Anh chưa đến làng quan họ để lặng nghe canh hát trao duyên, anh chưa biết dòng sông cầu ngàn đời vui sóng nước lơ thơ anh cũng chẳng biết đến bao giờ ngồi tựa mạn thuyền buông câu hát đợi chờ. Anh chưa đội chiếc nón và hỏi xem ấy đã mấy hẹn mấy hò mà sao người quan họ cứ giấu nụ cười thầm trong vành nón ba tầm và trong tấm áo tứ thân đi hội mùa xuân.”
Lại ao ước mong chờ về miền Quan họ để say trong miếng trầu têm cánh phượng, bên chén rượu làng Vân, nghe các liền anh liền chị hát câu Quan họ “vang, rền, nền, nảy”… “Người ơi! Người ở… đừng về”…
Để rồi lại da diết trong lời dặn dò… người ơi! Đến hẹn lại về.. Dường như câu hát cứ níu kéo người đi kẻ ở, níu kéu một tâm hồn đang thửa vấn vương. Cái tình trong câu hát mượt mà sâu lắng ấy mời gọi du khách gần xa trở về.
“Người về em vẫn (í i ì í i í i i) có mấy trông (i ì) theo,
Trông (ì í a a) nước tình (a) chung là như nước chảy,
Mà này cũng có a trông bèo, trông bèo là bèo trôi.
Người ơi người ở đừng về.”
Chính cái tình người quan họ đã thu hút du khách về với Bắc Giang, Bắc Ninh ngày càng nhiều.
