Làng cổ Thổ Hà êm đềm bên dòng sông Cầu
Thổ Hà, ngôi làng cổ bên dòng sông Cầu, thuộc xã Vân Hà, huyệt Việt Yên, tỉnh Bắc Giang mà đâu đó phảng phất phong vị hữu tình, cây đa, bến nước, sân đình, những nếp nhà cổ san sát nằm sâu trong các ngõ hẻm. Khác với các làng ở đồng bằng Bắc Bộ, người dân Thổ Hà bao đời sống bằng nghề thủ công và buôn bán nhỏ ven sông nước. Làng Thổ Hà còn nổi tiếng về nghề làm gốm, các sản phẩm gốm Thổ Hà đã được dùng để xây dựng chùa Hà, ở quận Cầu Giấy, Hà Nội và có cả khu phố cổ Hàng Chĩnh ở Hà Nội chuyên bán sản phẩm gốm Thổ Hà như: chum, vại, chĩnh, hũ…
Thổ Hà nằm bên con sông Cầu với cây đa, bến nước, đình cổ, chùa cổ. Trước kia, Thổ Hà là làng gốm nổi tiếng đất Kinh Bắc. Ngoài những bức tường cũ, ở đây còn tồn tại những ngôi nhà cổ trên trăm năm tuổi. Vẻ đẹp cổ kính mang dấu ấn đặc trưng của một làng quê thuần Việt với một quần thể kiến trúc Đình, Chùa được xây dựng cách đây trên 300 năm và văn hóa, cảnh quan hết sức độc đáo. Thổ Hà là một trong những điểm du lịch Bắc Giang hấp dẫn du khách bậc nhất.
Những công trình kiến trúc cổ được xây dựng từ thế kỷ XVI, XVII như các di tích lịch sử văn hóa được nhà nước công nhận là chùa Thổ Hà (Đoan Minh Tự), Văn chỉ, đặc biệt là Đình Thổ Hà được xây dựng từ thời Vua Lê Chính Hòa năm thứ 7 (1686) theo lối chữ công. Đình được dựng theo kiểu chữ công, toà bái đường dài 27m, rộng 16m, dựng trên nền cao 0,5m xung quanh bó đá tảng xanh chia làm ba cấp, mái đình lợp ngói mũi hài to bản, bốn góc là những đầu đao cong vút.
Trong làng còn nhiều ngôi nhà, bờ tường được xây bằng những tiểu sành, mảnh gốm. Đó là những sản phẩm bị lỗi của làng gốm, được người dân tận dụng làm vật liệu xây dựng. Gốm Thổ Hà xưa đã đi vào trong câu ca: Vạn Vân có bến Thổ Hà/ Vạn Vân nấu rượu, Thổ Hà nung vôi/ Tưởng rằng đá nát thì thôi/ Nào ngờ đá nát nung vôi lại nồng. Ngoài những bức tường cũ, ở đây còn tồn tại những ngôi nhà cổ trên trăm năm tuổi, phong cảnh hữu tình với cây đa, bến nước, đình cổ, chùa cổ đậm phong cách đồng bằng Bắc Bộ. Những bức tường nhà cũ đều được xây bằng vật liệu chính là tiểu sành, mảnh gốm. Được biết, làng Thổ Hà xưa nổi tiếng với nghề làm gốm với các sản phẩm như: Chum, vại, tiểu sành… Các sản phẩm làm hỏng hoặc không bán được, người dân Thổ Hà tận dụng để xây tường, làm nhà. Theo người dân nơi đây cho biết, những bức tường xây bằng tiểu sành và mảnh gốm có sức chịu nóng, chịu lạnh rất tốt. Lúc trời rét, trong nhà luôn tỏa ra hơi ấm, những ngày nắng nóng thì trong nhà mát lạ thường. Những bức tường xây bằng tiểu sành có thể để qua hàng nghìn năm mà không lo bị hỏng. Những ngôi nhà được xây bằng tiểu sành đã tạo cho Thổ Hà một lối kiến trúc riêng biệt.
Ngôi làng còn lưu giữ được vài chục nóc nhà cổ nằm sâu trong những ngõ nhỏ cổ kính, nhiều nhất là của dòng họ Trịnh Đắc, Trịnh Quang, Nguyễn Đình, họ Cáp. Nhà trên 300 năm tuổi của ông Trịnh Bá Mùi, hậu sinh đời thứ 11 của dòng họ Trịnh Đắc, thuộc hàng cổ nhất. Đây là dòng họ lớn, có vai vế trong vùng từ xưa.
Những bức tường nhà cũ đều được xây bằng vật liệu chính là tiểu sành, mảnh gốm. Được biết, làng Thổ Hà xưa nổi tiếng với nghề làm gốm với các sản phẩm như: Chum, vại, tiểu sành… Các sản phẩm làm hỏng hoặc không bán được, người dân Thổ Hà tận dụng để xây tường, làm nhà. Theo người dân nơi đây cho biết, những bức tường xây bằng tiểu sành và mảnh gốm có sức chịu nóng, chịu lạnh rất tốt. Lúc trời rét, trong nhà luôn tỏa ra hơi ấm, những ngày nắng nóng thì trong nhà mát lạ thường. Những bức tường xây bằng tiểu sành có thể để qua hàng nghìn năm mà không lo bị hỏng. Những ngôi nhà được xây bằng tiểu sành đã tạo cho Thổ Hà một lối kiến trúc riêng biệt.
Ngày nay, nghề gốm xưa dần tàn lụi, người dân Thổ Hà chuyển qua nghề thủ công, làm bánh đa nem, bánh đa dừa. Đi dọc đường làng, ngõ xóm, vào mỗi ngôi nhà đều bắt gặp cảnh người dân phơi từng phên bánh san sát nhau. Họ dậy từ lúc 4h sáng, tráng bánh và đem đi phơi, giữa trưa lại thu về khi bánh đã khô. Hàng nghìn chiếc bánh qua máy cắt thủ công cho những chiếc bánh đa nem thành phẩm, đóng gói đi khắp mọi nơi. Mùa làm bánh bận rộn nhất từ tháng 9 đến tháng 12 bởi khi đó là thời điểm chuẩn bị cho các mặt hàng vào Tết nguyên đán.
Dù ngày nay, nghề làm gốm Thổ Hà đã mai một nhưng những người có tâm huyết với nghề gốm vẫn không ngừng suy nghĩ về việc khôi phục nghề gốm cổ hàng trăm năm tuổi. Theo lời một nghệ nhân từng giữ lò gốm duy nhất còn lại của Thổ Hà thì, phục hồi gốm ở Thổ Hà hoàn toàn có thể thành công ở quy mô hộ gia đình, quy mô nhỏ sẽ kích thích sự sáng tạo của mỗi cá nhân trong từng sản phẩm của chính mình. Gốm Thổ Hà không dùng men, được nung ở nhiệt độ cao khoảng 1200-1300 độ C, để tự chảy nhựa men ra từ đất và thành sành, gốm màu nâu sẫm, thâm tím đanh mặt, gõ vào tiếng kêu coong coong như thép, mảnh gốm có cạnh sắc như dao, đựng chất lỏng không bao giờ thấm qua, đựng chất rắn đậy chặt không bao giờ ẩm mốc. Thi thoảng bây giờ vẫn có khách từ các vùng khác như Hà Nội, Lạng Sơn, Trung Quốc, khách Nhật và cả khách châu Âu trong các tour du lịch cũng ghé thăm lò gốm này.
Thổ Hà, không chỉ có nghề gốm cổ truyền, mà còn có một di sản kiến trúc của làng cổ Thổ Hà, trong đó có ba di tích lịch sử văn hóa được nhà nước công nhận là Đình, Chùa và Văn Chỉ, với gần hai chục tấm bia đá ghi bằng chữ nho ở cả hai mặt. Cổng làng Thổ Hà có kiến trúc đẹp, bề thế và cổ kính, là một trong những cái cổng đẹp nhất ở vùng hạ và trung lưu sông Cầu. Quanh khu vực cổng làng, đình và chùa có rất nhiều cây đa đều hàng trăm năm tuổi. Trong làng vẫn còn lưu giữ được một số ngôi nhà cổ xây dựng cách đây trên 100 năm, tiêu biểu cho các ngôi nhà cổ thuộc khu vực đồng bằng Bắc Bộ. Nhà cổ còn đẹp hơn bởi nề nếp gia phong. Đã hơn trăm năm, đời này sang đời khác nhưng những người dân làng Thổ Hà vẫn trân trọng giữ gìn một phần “hồn quê” qua những ngôi nhà cổ.
Đình làng Thổ Hà được xây dựng theo kiểu chữ công, toà bái đường rộng 432m2, xung quanh bó đá tảng xanh ba cấp, mái đình lợp ngói mũi hài to bản, bốn góc là những đầu đao cong vút. Góc mái có gắn nghê, thú nhỏ bằng sành nung già lửa đỏ tía. Đặc biệt có khá nhiều hình thiếu nữ mặc váy dài, yếm, tóc búi hoặc chít khăn với nét mặt rạng rỡ trong tư thế cưỡi phượng, đè rồng, hoặc đang nhảy múa giữa các lớp mây bồng bềnh. Bức cửa võng thếp vàng chạm trổ lộng lẫy làm cho bái đường càng thêm trang nghiêm cổ kính.
Đến thăm Văn chỉ (quán văn) làng Thổ Hà được xây dựng vào thế kỷ 17 thờ các vị tiên hiền như Khổng Tử, Chu Văn An. Nơi đây được coi là cái nôi của nền học thức Thổ Hà và là địa điểm thu hút khá đông khách đến tham quan, nhất là vào mùa thi cử. Các sĩ tử đến đây thắp hương, lễ bái với tấm long thành kính mong được đỗ đạt hiển vình. Văn chỉ làng Thổ Hà đã được nhà nước công nhận là Di tích lịch sử văn hóa từ năm 1999.
Chùa Thổ Hà có tên là Đoan Minh Tự cũng là một di tích lịch sử văn hóa cấp quốc gia. Chùa được xây dựng theo kiến trúc nội công, ngoại quốc, bao gồm tam quan, gác chuông và tiền đường. Tam quan chùa kề sát ngay sau đình. Gác chuông và tiền đường được chạm trổ lộng lẫy với các đề tài rồng mây, hoa lá… Trong chùa có tượng Phật tổ Như Lai cỡ lớn và tượng Phật bà Quan Âm ngự trên tòa sen. Từ tòa Tam bảo theo hai dãy hành làng vào tới Động Tiên là một công trình kiến trúc rất quý hiếm. Động Tiên ghi lại đầy đủ hình ảnh Thích Ca từ lúc mới sinh ra, lúc trưởng thành và khi từ bỏ kinh thành vào động tu hành rồi đắc đạo.
Chính điều đó khiến làng Thổ Hà vô cùng nổi tiếng từ trước tới nay “đố ai làm ướt lá khoai, đố ai lấy dược con trai thổ hà, đố ai làm ướt lá cà, đố ai lấy được đàn bà làng vân”.
Thổ Hà với những giá trị văn hóa, lịch sử, nghệ thuật của làng cổ đã và đang là điểm đến hết sức hấp dẫn đối với du khách trong và ngoài nước. Hãy cùng tìm hiểu làng cổ Thổ Hà với kinh nghiệm du lịch Bắc Giang nha.
