Di chỉ khảo cổ hang Phia Vài
Di tích hang Phia Vài (Khuôn Hà) là di chỉ khảo cổ điển hình, tìm thấy hàng nghìn công cụ lao động có niên đại cùng thời văn hóa Hòa Bình và bộ di cốt người nguyên thủy bán hóa thạch. Đây là điểm du lịch Tuyên Quang được nhiều nhà khảo cổ học tìm về nghiên cứu và khám phá.
Những di cốt động vật chủ yếu thuộc tập hợp bán hóa thạch của lớp địa tầng kết vón tầng văn hóa sớm, trong tập hợp di cốt bán hóa thạch có răng người khôn ngoan (Homo sapiens) và đại diện của quần động vật hậu kỳ Cánh tân như đười ươi (Pongo sp). Những di cốt này nằm trong lớp trầm tích có độ kết vón rắn chắc cùng với các di tích động thực vật khác như ốc núi, cua đá, hạt trám là những di vật đặc trưng cho giai đoạn văn hóa có niên đại từ 20.000 đến 11.000 năm cách ngày nay. Những di cốt động vật bán hóa thạch tìm được ở Phia Vài bổ sung thêm những tư liệu quý để nghiên cứu về cổ môi trường và con người trong giai đoạn chuyển từ Cánh tân sang Toàn tân ở nước ta. Bếp lửa và mộ táng của di chỉ hang Phia Vài đã góp thêm tư liệu quý để tìm hiểu về táng tục, đời sống tinh thần cũng như cấu trúc xã hội của cư dân tiền sử. Bộ di cốt người nguyên thủy chôn nằm co, bó gối với cách khâm liệm độc đáo, táng thức bỏ ốc biển vào hốc mắt người quá cố đã cung cấp cho các nhà nghiên cứu cổ nhân học tìm được những chứng tích quan trọng về quá trình tiến hóa chủng tộc người, cũng là bộ di cốt điển hình, độc đáo ở Đông Nam Á. Di tích bếp lửa tìm được ở Phia Vài thuộc lớp văn hóa muộn có niên đại khoảng 8.000 năm cách ngày nay, diện tích bếp không lớn, có thể phục vụ việc sưởi ấm hoặc nướng thức ăn cho một nhóm cộng đồng người theo kiểu huyết thống.
Khi tiến hành khai quật bộ xương người tại Hang Phia Vài, thuộc địa phận thôn Cốc Ngận, xã Xuân Tân, huyện Na Hang, Tuyên Quang, GS Nguyễn Lân Cường đã phát hiện một cách khâm liệm độc đáo: đặt ốc biển vào hốc mắt. Theo giáo sư Nguyễn Lân Cường, cách khâm liệm này lần đầu tiên phát hiện thấy ở Việt Nam và Đông Nam Á.
Tháng 11/2003, trong khi thực hiện “Dự án khảo sát những di tích lịch sử văn hóa thuộc khu vực lòng hồ thủy điện Tuyên Quang”, các cán bộ khoa học đã phát hiện ra một địa điểm khảo cổ học quan trọng – Hang Phia Vài, thuộc địa phận thôn Cốc Ngận, xã Xuân Tân, huyện Nà Hang, cách thị xã Tuyên Quang khoảng 150 km về phía bắc.
Các nhà khảo cổ đã đào hai hố khai quật tổng diện tích 40m2 và phát hiện hàng trăm hiện vật của người tiền sử. Đặc biệt, cuộc khai quật đã phát hiện hai di tích mộ táng và một di tích bếp lửa. Căn cứ vào đồ tùy táng, các nhà khoa họa khẳng định:
Ngôi mộ thứ nhất thuộc thời đại kim khí, cách nay khoảng trên dưới 3.000 năm. Ngôi mộ thứ hai đầu hướng Đông Bắc, chân hướng Tây Nam, có công cụ đá chôn theo thuộc văn hoá Hoà Bình, cách nay khoảng 10.000 năm. Các nhà khoa học đã bó thạch cao ngôi mộ thứ hai để chuyển về Bảo tàng Tuyên Quang. Ngôi mộ này bị nhũ đá đè lên do mái vòm của hang sập xuống. Để lấy được bộ xương, các nhà khảo cổ phải cưa bỏ nhũ đá ở trên.
Người chết nằm ngửa, hai tay duỗi thẳng. Mặc dù bộ xương chỉ còn nguyên vẹn phần đầu với độ hóa thạch cao, phần thân và tay, xương ống chân hầu như không còn, nhưng dựa vào vị trí của xương sên và xương gót chân trái nằm sát bên chậu hông, các chuyên gia kết luận người quá cố được chôn theo tư thế nằm bó gối, một tư thế mai táng quen thuộc của cư dân văn hóa Hòa Bình, Đa Bút, Quỳnh Văn…
Dựa vào độ mòn của răng, độ gắn liền của đường khớp sọ, cấu tạo của khuyết ngồi lớn, góc của xương cánh chậu, xương hàm dưới,… các nhà khảo cổ học kết luận rằng đây là di cốt của một người đàn bà, khoảng từ 45 đến 50 tuổi. Vì xương cánh tay trái còn tương đối nguyên vẹn, nên tính được chiều cao của cá thể này là 1,56 m. Đặc biệt hộp sọ gối lên một thềm đá và độ hóa thạch khá cao. Ở hàm trên răng cối nhỏ, cối lớn và răng nanh còn tương đối nguyên vẹn, chỉ thiếu toàn bộ răng cửa. Ở hàm dưới không những thiếu toàn bộ răng cửa, mà còn cả 2 răng nanh, toàn bộ răng cối nhỏ bên trái và răng cối nhỏ thứ nhất bên phải. Phải chăng, người ta đã nhổ đi những chiếc răng cửa như phong tục sau này của cư dân thời đại kim khí thuộc văn hóa Phùng Nguyên ở Mán Bạc, Xóm Rền, Đồng Đậu mà chúng tôi đã phát hiện và công bố.
Những người khai quật hang Phia Vài đã sàng lọc rất kỹ phần đất khai quật, nên khả năng tất cả răng cửa bị mất khó xảy ra. Nếu đúng như vậy thì tục nhổ răng cửa đã manh nha từ thời đại đồ đá ở Việt Nam, mặc dù táng tục này không phổ biến như người cổ của thời đại đá mới ở Trung Quốc. Giả thiết khoa học này cần tiếp tục nghiên cứu.
Hộp sọ còn khá nguyên vẹn, nhưng bị nén ép, nên bẹp ở phần xương đỉnh và chẩm bên phải làm cho 2 mỏm chũm và cung gò má bị lệch, không còn đúng với vị trí ban đầu.Trong hốc mắt của người đàn bà này có hai con ốc. Đây là loại ốc biển có tên khoa học là Cypraea arabica. Con ốc nằm ngửa trong hốc mắt trái dài: 27,23mm, rộng: 16mm. Con ốc trong hốc mắt phải dài: 21,61mm, rộng: 13,13mm nằm hơi chúi đầu xuống phía dưới.
Thời người phụ nữ này còn sống, người ta dùng loại ốc biển này để trao đổi hàng hóa, giống như tiền tệ ngày nay. Trong lúc mai táng, người ta đã đặt lên mỗi mắt một con ốc, để khi phần da thịt tiêu đi, con ốc sẽ tụt xuống hốc mắt như thay cho con ngươi.
Theo kinh nghiệm du lịch Tuyên Quang, có thể nói, Hang Phia Vài là một trong những điểm di chỉ khảo cổ học quan trọng, là nơi sinh sống của người tiền sử xưa với nhưgx công cụ sản xuất, văn hóa đặc biệt.
